Van A tot Z, en van de ʾalif tot de yāʾ: een inzicht in Arabische spreekwoorden en gezegden
We hebben allemaal weleens in een deuk gelegen om het steenkolenengels van iemand, al helemaal als het spreekwoorden of gezegden betrof die letterlijk waren overgenomen uit het Nederlands. ‘Het is weer hetzelfde liedje’ werd dan bijvoorbeeld ‘it’s again the same song’ in plaats van ‘it’s the same old story’. ‘Appels met peren vergelijken’ was plotseling ‘comparing apples with pears’, terwijl dat ‘comparing apples to oranges’ moet zijn. Deze subtiele verschillen kunnen tot hilarische momenten leiden, ondanks dat de spreekwoorden toch zo op elkaar lijken. In dit artikel worden Arabische spreekwoorden op het tapijt gebracht en ontdek je de culturele overeenkomsten en verschillen met Nederlandse en Engelse spreekwoorden.
Die meester wil worden, moet als leerling beginnen
Om te beginnen is het wellicht handig om de verschillen tussen spreekwoorden en gezegden te benoemen. Spreekwoorden zijn uitspraken die figuurlijk zijn bedoeld en waarin levenswijsheden zijn verwerkt. Het gaat altijd om volledige zinnen die niet kunnen worden aangepast. Gezegden zijn daarentegen veel korter. Het zijn vaste woordgroepen zonder werkwoord die je in een zin kunt verwerken.
Spreekwoorden en gezegden zijn eeuwenoud. Wist je dat in 1480 het eerste spreekwoordenboek in Nederland uitkwam? Waarschijnlijk zijn spreekwoorden nog ouder dan dat. Spreekwoorden en gezegden kennen verschillende bronnen, waaronder de Bijbel, de klassieke oudheid en andere talen. Ook tijdens de middeleeuwen werden een hoop spreuken verzonnen die we tegenwoordig nog steeds gebruiken. ‘De geest is uit de fles’, een spreekwoord waarmee je kunt aangeven dat je niet langer controle hebt over een bepaalde ontwikkeling, is bijvoorbeeld losjes gebaseerd op een verhaal uit De vertellingen van duizend-en-één-nacht.
Wil je meer te weten komen over De vertellingen van duizend-en-één-nacht en andere Arabische verhalen en sprookjes? Lees dan ons artikel ‘Arabische vertellingen: de magie van sprookjes en verhalen’.
Op dezelfde leest geschoeid zijn
Tot nu toe hebben we het enkel over Europese spreekwoorden en gezegden gehad. Spreekwoorden en gezegden komen echter uit alle uithoeken van de wereld en scheppen een beeld van de denkwijze van een volk en cultuur, zo ook in het geval van de Arabische wereld.
Er zijn veel Arabische spreekwoorden en gezegden die vrij dicht bij Nederlandse en Engelse equivalenten blijven of zelfs volledig hetzelfde zijn. Zo heb je bijvoorbeeld ‘من شب على شئ شاب عليه’. Deze uitdrukking kan worden vertaald als ‘wie met iets opgroeit, wordt er oud mee’ en betekent dat je op latere leeftijd nog steeds doet wat je jong hebt geleerd. Het Nederlandse ‘jong geleerd is oud gedaan’ en het Engelse ‘start them young’ hebben een sterk vergelijkbare boodschap.
Ook het Arabische ‘يقتل عصفورين بحجر واحد’ is qua bewoording en betekenis nagenoeg hetzelfde als een Engels en een Nederlands spreekwoord. Dit kun je vertalen als ‘twee vogels met één steen doden’, wat natuurlijk erg lijkt op ‘twee vliegen in één klap slaan’ en ‘to kill two birds with one stone’.
Abracadabra
De betekenis van spreekwoorden en gezegden ligt niet altijd voor de hand. Zo zijn er ook genoeg Arabische zegswijzen waarvan de betekenis abracadabra lijkt, zelfs als je ze vertaalt. Zodra je de betekenis kent, kun je waarschijnlijk echter toch een Nederlands of Engels spreekwoord vinden dat (vrijwel) hetzelfde betekent.
Een rotte dadel
Een Arabisch spreekwoord waarvan de betekenis niet gelijk duidelijk is, is ‘يأكل التمر ويرجم بالنوى’. De vertaling luidt: ‘hij eet de dadels en stenigt met de pitten’. Dit betekent dat je ruzie maakt met de personen van wie je afhankelijk bent of hen kwetst. Het Nederlands en Engels kennen equivalenten die ook met eten te maken hebben: ‘de hand bijten die je voedt’ en ‘to bite the hand that feeds you’.
Als twee druppels water
Twee andere bekende Nederlandse spreekwoorden en gezegden zijn ‘de appel valt niet ver van de boom’ en ‘zo vader, zo zoon’. Deze zeggen allebei iets over kinderen die op hun ouders lijken. Ook in het Arabisch bestaan hier spreuken voor, al gebruiken deze net iets andere woorden. De leus ‘ابن البطّ عوّام’ betekent bijvoorbeeld ‘de zoon van de eend is een drijver’, oftewel: zoals een eend drijft, drijft ook zijn zoon.
Daarnaast is er ‘طب الجرة عتما بتطلع البنت لإما’. Deze zin betekent ‘laat de kelk op zijn mond vallen, het meisje lijkt op haar moeder’. Hoewel het laatste deel van dit spreekwoord de betekenis al duidelijk weergeeft, suggereert het eerste stuk dat er meer achter deze zegswijze schuilt. Deze uitspraak zou afstammen van het verhaal over een meisje dat opgroeide en trouwde. Haar schoonmoeder stuurde haar vaak naar de bron om water te halen met kelken van klei. Omdat ze nogal vaak struikelde op de terugweg, verloor ze al het water in de kelken, die soms zelfs braken. Jaren later werd ook haar dochter naar de bron gestuurd om water te halen, en op de terugweg struikelde ze en liet ze de kelken vallen. Die braken en al het water liep eruit. Op het moment dat ze huilend thuiskwam, kon haar oma enkel lachen. Volgens haar leek ze namelijk tot in het kleinste detail op haar moeder. Best een leuk verhaal, toch?
Een geadviseerd mens telt voor twee (of juist drie kamelen)
Het derde Arabische spreekwoord dat ik wil uitlichten, is ‘كانت النصيحة بجمل’. Dit kan worden vertaald als ‘het advies was een kameel waard’. Dit klinkt in eerste instantie misschien een beetje vreemd, maar ook hier zit een verhaal achter. Volgens een oude vertelling woonde er eens een man met zijn vrouw en twee dochters in de woestijn. Op een dag trok hij eropuit om een andere manier te vinden om geld te verdienen en zijn gezin te onderhouden. Uiteindelijk ging hij werken voor een wijze man, die hij twintig jaar hielp. Toen hij besloot dat het wel genoeg was geweest, ging hij terug naar huis met al het geld dat hij in die jaren had verdiend. De wijze man opperde echter om drie kamelen mee te geven in plaats van al dat geld. De man accepteerde dit, en wilde op weg gaan met zijn kamelen toen de wijze man hem advies aanbood in ruil voor één kameel. Hij ging wederom in op zijn aanbod en ruilde een kameel voor advies. Dit gebeurde tot driemaal toe, totdat de man alles wat hij in die jaren had verdiend, had ingeruild voor advies. En het ergste was: dat advies snapte hij niet eens!
Goede raad is goud waard
Eenmaal onderweg naar huis moest hij drie obstakels overwinnen. Dankzij het advies van de wijze man wist hij zijn eigen leven te redden, rijk te worden en heelhuids thuis te komen. Dus als iemand zegt dat advies een kameel waard is, bedoelen ze dat goed advies erg waardevol is als je het goed gebruikt.
Het Nederlandse spreekwoord dat hier het dichtstbij in de buurt komt, is ‘goede raad is goud waard’. Een soortgelijke betekenis zit in het Engelse ‘someone/something is worth its weight in gold’. Dat er in de Arabische wereld een kameel wordt gebruikt om uit te drukken waar in de Nederlands- en Engelstalige cultuur goud bij komt kijken, is wellicht te koppelen aan het feit dat een groot deel van de bevolking in het Midden-Oosten en Noord-Afrika relatief weinig geld heeft: een kameel is dan dus van onschatbare waarde.
In dit artikel heb je kennis gemaakt met een aantal Arabische spreekwoorden en heb je geleerd dat die soms toch best lijken op Nederlandse en Engelse equivalenten, ondanks dat de Arabische cultuur zo anders is. Dit was nog maar de eerste draad van het enorme spreekwoordelijke tapijt dat de denkwijze en cultuur van de Arabische wereld verbeeldt, maar nu heb je wel iets leuks te vertellen bij de eerstvolgende familiegelegenheid. In het land der blinden is eenoog immers koning.
Wil je meer ontdekken over de Arabische cultuur en hoe deze uitdrukkingen daarin passen? Lees dan eens ons artikel ‘Het belang van context in het Arabisch’.
