Bijna ieder kind in Nederland is wel bekend met het verhaal van Aladdin, een jonge man die een magische lamp in handen krijgt en samen met de zelfverzekerde prinses Jasmine de duistere plannen van de tovenaar Jafar probeert te verijdelen. De tekenfilm die Walt Disney baseerde op deze uit het Midden-Oosten afkomstige vertelling zorgde na zijn release in 1992 voor een heuse zoektocht naar meer kinderverhalen en sprookjes uit de Arabische cultuur. Welke verhalen en sprookjes kent de Arabische cultuur en waar groeien kinderen mee op?
Er was eens…
In onze kinderjaren zijn we allemaal weleens in aanraking gekomen met sprookjes. Sneeuwwitje, Assepoester, Rapunzel, Doornroosje, Hans & Grietje en Roodkapje zijn een aantal voorbeelden van sprookjes waar ikzelf vroeger helemaal verknocht aan was. Een sprookje is een prozavertelling waarin fantastische en wonderbaarlijke elementen samenkomen. Deze hebben vaak een symbolische of allegorische betekenis. De levendige fantasieën die in sprookjes voorkomen, zoals kabouters en sprekende dieren, scheppen unieke en bovennatuurlijke werelden waarin personages veelal nog lang en gelukkig leven. Ook zit er vaak een moraal of wijze les in verwerkt waar kinderen iets van kunnen leren.
Sprookjes en verhalen uit de Arabische cultuur hebben door de eeuwen heen enorme invloed gehad op de Europese literatuur. Zo baseerden Boccaccio en Chaucer hun raamvertellingen op De vertellingen van duizend-en-één-nacht, en was er vanaf de achttiende eeuw volop belangstelling voor oriëntalisme en terugkerende motieven in de vertellingen, waaronder hartstocht, dromen en geweld. Deze vroege Arabische verhalen waren, in tegenstelling tot de Europese, vaak bedoeld voor vermaak en niet zo zeer om iemand iets te leren.
En ze leven nog lang en gelukkig
De vertellingen van duizend-en-één-nacht is in de Westerse wereld de populairste en meest bekende collectie van Arabische sprookjes. De verhalen worden verteld door Shaharazaad, die vreest voor haar leven nadat ze is getrouwd met Shahriaar, omdat hij na de eerste huwelijksnacht zijn vrouw en alle slavinnen in het paleis vermoordt. Hij is namelijk bedrogen door zijn eerste vrouw en een van de slavinnen, en zweert dat hij nooit meer zo gekwetst zal worden. Om aan haar lot te ontsnappen en het leven van volgende vrouwen te sparen, vertelt Shaharazaad haar echtgenoot een verhaal, maar het lukt haar niet om alles te vertellen. Omdat Shahriaar graag wil weten hoe het verhaal verdergaat, besluit hij haar nog een nacht te sparen, zodat zij het verhaal kan afmaken. Maar die volgende avond maakt ze niet alleen het verhaal af, ze begint ook een nieuwe. Zo begint ze, duizend-en-één nachten lang, elke avond weer een nieuw verhaal, tot Shahriaar van zijn waanzin is genezen. Daarna leven ze nog lang en gelukkig.
Islamitische gouden eeuw
Een klein deel van de verhalen in deze bundel is na een mondelinge traditie voor het eerst opgeschreven in de tiende eeuw, ten tijde van de islamitische gouden eeuw. Later werden er meer en meer verhalen aan toegevoegd, net zo lang tot het er 1001 waren. Het verhaal van Aladdin staat ook in deze collectie, maar is pas in een latere periode toegevoegd. Wetenschappers betwijfelen zelfs of dit wel echt een Arabisch sprookje is, of dat het een verzinsel is van de Franse Antoine Galland, die in de achttiende eeuw de eerste Europese vertaling verzorgde.
Wil je meer te weten komen over de islamitische gouden eeuw? Lees dan het artikel “Van de woestijn tot Bagdad: de verspreiding van de islam en het Arabisch”.
Metamorfose
Net als dat de wereld waarin we leven verandert, veranderen verhalen en sprookjes ook. Wist je bijvoorbeeld dat De vertellingen van duizend-en-één-nacht in de Arabische wereld lange tijd werden beschouwd als ondergeschikt, omdat ze niet voldeden aan bepaalde inhoudelijke en stilistische eisen? En nog in 1986 is in Egypte de ongecensureerde versie van de vertellingen verboden omdat die te erotisch zou zijn.
Maar dat is niet het enige dat mettertijd is veranderd. Sprookjes en verhalen zijn en worden continu aangepast om relevant te blijven voor de kinderen die ermee opgroeien. Een voorbeeld daarvan is het boek Arab Fairy Tale Feasts, een kookboek gepubliceerd in 2021 en gericht op kinderen tussen de acht en twaalf jaar, met recepten uit de gehele Arabische wereld. Elk gerecht wordt voorafgegaan door een moderne volksvertelling die gebaseerd is op verhalen van eeuwen geleden, zoals in ‘Fish Soup in Gaza’. In dit verhaal is de wijze Goha gebaseerd op de zevende-eeuwse Abu al-Ghusn Dajin al-Fazari en de dertiende-eeuwse satirist Nasreddin Hodja. Verder zouden in een traditionele vertelling de hoofdpersonen in deze verhalen worden vertolkt door mannelijke karakters, maar de schrijver heeft ervoor gekozen om intelligente meisjes of vrouwen een grote rol te laten spelen in deze moderne vertellingen, waaronder in ‘The Dream Garden’. In dit verhaal redt prinses Soraya haar twee broers uit de droomtuin en neemt ze een hoop edelstenen mee terug voor haar vader.
Wist je dat personages gebaseerd op Nasreddin Hodja wel vaker terugkeren in hedendaagse Arabische verhalen? Het personage staat bekend onder verschillende namen. Een daarvan is Djoha (جحا, IPA: juḥā), een animatiefiguur die samen met zijn pratende ezel de hoofdrol speelt in een verzameling korte filmpjes over alledaagse onderwerpen.
Arabische sprookjes
Ook Rodaan Al Galidi weet in het boek Arabische sprookjes als verteller een moderne twist te geven aan de sprookjes waarmee hij in Irak is opgegroeid. Dit doet hij onder andere met het sprookje ‘Sindibad’, dat in grote lijnen kan worden teruggeleid naar de zeven verhalen over Sinbad de zeeman in De vertellingen van duizend-en-één-nacht. Sinbad vertelt daarin over de zeven zeereizen die hij heeft gemaakt, waarin hij schipbreuk lijdt, mythologische wezens zoals een roc en een cycloop tegenkomt, en van doen krijgt met machtige heersers. Deze verhalen worden nogal eens vergeleken met de avonturen van Odysseus. In het sprookje van Al Galidi zijn de avonturen echter samengesmolten in een enkele reis waarin de jonge Sindibad op zoek gaat naar een schat en daarvoor de zeeën over vaart, om er op zijn oude dag achter te komen dat de schat al die tijd in de grond bij zijn ouderlijk huis lag verstopt. Met deze versimpeling heeft Al Galidi het verhaal korter en toegankelijker gemaakt voor kinderen, en hij heeft er een wijze les aan toegevoegd: geluk is soms dichterbij dan je denkt.
Net als Europese sprookjes en verhalen zijn Arabische vertellingen vaak terug te leiden naar eerdere overleveringen. Tijdens de reis die zij afleggen, zowel door de tijd als van land naar land, worden ze voortdurend aangepast aan het doelpubliek en de culturele situatie op dat moment, en dat zullen ze ongetwijfeld nog lang blijven doen.Wil je je verder verdiepen in gemoderniseerde of gelokaliseerde Arabische content? Lees dan “Sesam, open u” en ontdek hoe Sesamstraat is gelokaliseerd voor Arabische kinderen.
