In dit schilderij staan meer dan honderd (!) verschillende Nederlandse spreekwoorden afgebeeld.
Het is een perfect voorbeeld van beeld en taal. Je zou het schilderij ook wel kunnen omschrijven als een middeleeuwse variant van ‘Waar is Wally?’, maar dan met spreekwoorden.
Als taalgekkies pur sang houden we bij Ludejo van alles wat met taal te maken heeft (spreekwoorden, malapropismen, contaminaties, beeld en taal, de hele mikmak). Daarom begeven we ons ook maar wat graag op X. (Dat dit social media platform door sommigen wordt gezien als een ‘riool’ laten we voor nu maar even buiten beschouwing.) Op X komen namelijk regelmatig leuke en opmerkelijke taalweetjes voorbij. (Tip: @woordhistorie is een leuk account om te volgen als je van etymologie houdt.)
Een middeleeuwse ‘Waar is Wally?’ (maar dan met spreekwoorden)
Een tijdje geleden zat ik lekker op X rond te snuffelen, toen ik op een post van @qikipedia stuitte. De post ging over het schilderij Nederlandse Spreekwoorden van de Brabantse schilder Pieter Bruegel de Oude. In dit schilderij staan meer dan honderd (!) verschillende spreekwoorden afgebeeld.
Het schilderij toont op creatieve wijze een indrukwekkende verzameling Nederlandse spreekwoorden en gezegden die gangbaar waren ten tijde van Bruegels leven. Een sterk en kunstig staaltje middeleeuwse visuele communicatie. Sommige spreekwoorden die op het schilderij staan afgebeeld, gebruiken we nu nog steeds: ‘achter het net vissen’ bijvoorbeeld. Echter, sommige zijn met de jaren een beetje in de vergetelheid geraakt. Zonde, want ik ben een groot fan van spreekwoorden. (Eigenlijk vooral van contaminaties*, maar ook wanneer ze correct worden gebruikt kunnen ze mijn goedkeuring wel wegdragen.)
Minder bekende spreekwoorden en uitdrukkingen
Het leek me leuk om ook de minder bekende spreekwoorden en uitdrukkingen nog een momentje in de spotlights te gunnen. Daarom heb ik er een paar uitgekozen om in deze blog kort toe te lichten. Wil je niet alleen meelezen, maar ook meekijken? Dat kan: een interactieve versie van het schilderij vind je hier.
En dan nu, zoals beloofd, zeven spreekwoorden uit de lavendelkist. (Maar eigenlijk zeven spreekwoorden en één uitdrukking, want ‘uit de lavendelkist’ is een ouderwetse variant van de uitdrukking ‘uit de oude doos’. Leuk hè?)
1. Onder de bezem getrouwd zijn
‘Onder de bezem getrouwd zijn’ betekent ongetrouwd samenwonen. Vroeger een enorm taboe, maar nu heel normaal.
2. Pluimen in de wind waaien
Iets doen zonder daar verder bij na te denken.
3. Wilde beeren, die sijn by den ander gheeren
Soort zoekt soort. De Germaanse wortel ‘ger’ van ‘gheeren’ zie je trouwens ook nog terug in het Duitse ‘gern’ wat ‘graag’ of ‘met plezier/genoegen’ betekent.
4. Den harinck braden om den roge oft kuyt
Iets opofferen voor een kleinigheid. Wist je trouwens dat ‘roge oft kuyt’ op zichzelf al een uitdrukking is? ‘Roge oft kuyt’ kan worden vertaald als ‘hom of kuit’ en wordt gebruikt in situaties waarin men duidelijkheid wil hebben. Je kunt bijvoorbeeld vragen: ‘Wil je mee of blijf je thuis? Hom of kuit?’ Leuk weetje, toch? Overigens is het niet de meest smakelijke uitdrukking die op het schilderij staat afgebeeld. Het woord ‘hom’ werd, als ik de website van Onze Taal mag geloven, namelijk gebruikt voor het zaad van mannetjesvissen. Bah. En het woord ‘kuit’ verwijst dan weer naar visseneitjes.
5. Liefde is waar de geldbuidel hangt
Liefde is te koop.
6. Daar zijn de daken met vlaaien bedekt
Er heerst overvloed. (Wie dacht bij het woord ‘vlaaien’ in eerste instantie ook aan een koeienvlaai in plaats van de typisch Limburgse lekkernij? Dat is toch een heel ander gezicht, een dak vol koeienpoep …)
7. Niemand zo fijn iets spon of het kwam aan het licht der zon
De waarheid komt altijd aan het licht.
Tot zover de Nederlandse Spreekwoorden van Pieter Bruegel de Oude. Ik vraag me af of er mensen zijn die zonder hulpmiddelen alle spreekwoorden op het schilderij kunnen ontdekken. (Misschien een leuke uitdaging wanneer je even genoeg hebt van het scrollen?)
*Een contaminatie is een verkeerde combinatie van woorden of uitdrukkingen die aan elkaar verwant zijn, zoals ‘overnieuw’ of ‘zich irriteren’.
